Een grammofoonplaat is een platte schijf waarbij aan beide kanten (zelden aan één kant) een spiraalvormige groef is geperst die van de rand naar dichtbij het midden loopt en waarin geluidsinformatie is opgenomen in de vorm van kleine horizontale (vroeger verticale, en thans bij stereo horizontale én verticale) afwijkingen. Deze uitslagen naar links en rechts kunnen met een naald op de ronddraaiende plaat worden afgetast en hoorbaar worden gemaakt. Om te zorgen dat een plaat op de juiste wijze op een speler gelegd wordt, wordt er een gaatje exact in het midden van een plaat gemaakt.
Het centrale deel van de grammofoonplaat bevat het label, waarop de inhoudsopgave wordt aangegeven.
 

Geschiedenis

De grammofoonplaat werd ontwikkeld door Emile Berliner (1858-1929). Voordien werd gebruikgemaakt van cilinders (wasrollen) als geluidsdragers.

Vóór de uitvinding van de cd was de grammofoonplaat de populairste geluidsdrager. Na de komst van de cd daalde de populariteit van de grammofoonplaat, alhoewel in discotheken de lp en singles nog in gebruik bleven, omdat het voor diskjockeys een voordeel was dat een plaat direct te manipuleren is. Veel moderne dansmuziek, maar ook rock en metalmuziek worden behalve op cd ook als grammofoonplaat uitgebracht, soms zelfs uitsluitend op vinyl. Vanaf 2012 is de grammofoonplaat weer bezig aan een opmars, mede doordat trendy winkelketens zijn begonnen met het aanbieden van platenspelers en langspeelplaten, en het erg in de smaak valt bij retro liefhebbers.

Varianten

Draaisnelheden en formaten

78 toeren

De oudste grammofoonplaten hebben een diameter van 30 cm (12"), 25 cm (10") of 20 cm (8") en worden afgespeeld op een toerental van 75 tot 82 per minuut. Later werd dit gestandaardiseerd op 78 toeren. De meeste zijn gemaakt van schellak. Door gebruik van betere materialen en elektronische versterking kon in de jaren veertig de groef worden versmald, waardoor meer muziek op één plaatkant mogelijk werd. Aanvankelijk werd op een 12"-plaatkant maximaal vijf minuten muziek geperst, rond 1950 werd acht minuten op één kant mogelijk.
De 78-toerenplaat bleef tot het einde van de jaren vijftig in productie en in sommige landen, met name in Afrika tot diep in de jaren zestig.

Microgroefplaat

De verbeterde techniek maakte experimenten met een lagere draaisnelheid mogelijk. In de Verenigde Staten experimenteerde Columbia Records met een toerental van 33⅓, terwijl RCA-Victor 45 toerenplaten ontwikkelde.
De nieuwe platen hebben een smallere groef en moeten dan ook met een kleinere naald worden afgespeeld. Deze groef heet microgroef. Veel grammofoons bezaten dan ook twee naalden, gemerkt met een M (van microgroef) en met een N (van normale groef). Een microgroefplaat wordt vernield met een N-naald en een M-naald slijt onnodig hard bij gebruik op een normale plaat.

Langspeelplaat

Zie langspeelplaat voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
De langspeelplaat (ook wel lp of album), werd officieel geïntroduceerd in 1948 en werd gemaakt van vinyl. Vanaf het begin waren er twee formaten in de handel: 30 en 25 cm (12 en 10"). Door de lagere snelheid en kleinere groefafstand kon er op een langspeelplaat veel meer muziek worden geplaatst: de 12"-platen konden maximaal een halfuur muziek per kant weergeven, de 10"-platen maximaal twintig minuten.

Singles

Zie single (muziek) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
Daarnaast kwam RCA met een 45-toerenplaat van 17,5 cm (7"), die als singles bekend werden. Ze waren oorspronkelijk bedoeld voor gebruik met een platenwisselaar. Ze hebben een groter gat in het midden, zodat er ruimte is voor het wisselmechaniek. Deze platen werden oorspronkelijk geleverd met een uitneembaar inzetstukje zodat ze ook afgespeeld konden worden op een platenspeler met een kleine as. Later kon een voorgestanst deel worden uitgebroken voor gebruik met een platenwisselaar. In de beginperiode werd dit formaat ook gebruikt voor langere muziekstukken, die dan, net als voorheen bij de 78-toerenplaten het geval was, over meer plaatzijden verdeeld werden.
Varianten van de single:
• de maxisingle heeft het formaat van een langspeelplaat maar wordt afgespeeld op 45 toeren per minuut
• de ep (extended play). Hierbij is de speelduur verlengd door een variabele spoed te gebruiken.
o de 10 inch: Hierop staan enkele melodieën per kant. Deze worden ook op 45 tpm afgedraaid.
o de 7 inch: Er werden 17,5-cm-platen geperst, die op 33⅓ tpm moeten worden afgedraaid. Deze werden vooral gebruikt voor klassieke muziek en hebben een maximale speelduur van 8,5 min. per kant. Het Amerikaanse platenlabel MMS was vrijwel het enige label dat deze 33-toeren'singles' op de markt bracht. Ook in de popmuziek is de 7 inch gebruikt.
• de vierkante slappe single, die als promotie bijvoorbeeld als bladzijde in een tijdschrift werd geleverd en na uitscheuren met de nodige omzichtigheid enkele malen kon worden afgespeeld. Door de niet-ronde vorm en het slappe karakter van het gebruikte materiaal betekende dit een groot gevaar voor de naald. De weergavekwaliteit van het opgenomene was uiteraard niet groot. Een promotieliedje van de NS voor Tienertoer is bijvoorbeeld ooit zo verspreid.[bron?]

De drie gangbare formaten van singles

10-inch

Zie mini-lp voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
De 25-cm-plaat was aanvankelijk populair, zowel in de klassieke als de populaire muziek. Hoewel de speelduur iets korter was dan van een 30-cm-plaat lagen de productiekosten lager, waardoor deze platen goedkoper op de markt kwamen, terwijl er toch relatief veel muziek op kon worden geperst, zeker in verhouding tot de oude 78-toerenplaat.

Stereofonie

Een vernieuwing die tijdens de ontwikkeling van de grammofoonplaat in 1958 werd doorgevoerd was de weergave in stereo.
De groef waarin de naald loopt, werd toen niet alleen horizontaal maar ook verticaal gemoduleerd. De naald beweegt vanaf dat moment (stereoplaat) dus niet alleen heen en weer maar tevens op een neer. Omdat horizontale modulatie beter werkt en men geen van de stereokanalen wilde bevoordelen werd voor een mix gekozen: zowel linker als rechter kanaal moduleerden horizontaal én verticaal maar onder een hoek van 90 graden t.o.v. elkaar. De som van beide signalen ligt nog steeds in het horizontale vlak, zodat een stereoplaat ook op mono apparatuur afgespeeld kan worden. De monoplatenspeler negeert de verticale bewegingen van de naald.
De stereoplaat heeft een iets smallere groef dan de monoplaat, zodat een smallere naald nodig is. (Deze naald is ook bruikbaar voor de monoplaat.) Bovendien moet de naald in het verticale vlak kunnen bewegen. Een stereoplaat wordt vernield door het gebruik van een mononaald of een opnemer die geen verticale bewegingen toelaat.

Quadrafonie

Eind jaren zestig kwam een vier-kanaals stereoversie, quadrafonie genoemd, op de markt. Hiervoor was een speciale platenspeler nodig, waarbij de naald onderscheid maakte tussen horizontaal, verticaal, links en rechts. Zo ontstonden vier kanalen. Bands als Pink Floyd zijn experimenteel bezig geweest met het uitbrengen van quadrafonische lp's. Echter, de hoge kosten van apparatuur, en het feit dat het grootste deel van de consumenten geen meerwaarde zag in het extra paar boxen, maakten dat het 'quadrafonie-tijdperk' slechts tot begin jaren tachtig geduurd heeft.

Toerental

Het toerental van een grammofoonplaat is constant. Daardoor neemt de lineaire snelheid van de naald in de groef van buiten naar binnen toe af. Hierdoor kunnen hoge tonen aan het eind van een muziekstuk minder goed worden weergegeven dan aan het begin. Onder operaliefhebbers is bekend dat de hoge gezongen muzieknoot aan het eind van veel opera's niet goed wordt gereproduceerd. Ook popliefhebbers zien de frisse en dynamische hoge tonen aan het begin van een plaat afnemen tot slissende bekkens en vervormde vocale s-klanken aan het einde ervan, al is dit effect mede afhankelijk van de kwaliteit van de platenspeler.

Frequentiekarakteristiek

Doordat de energie van een geluidsgolf evenredig is met het kwadraat van de frequentie is bij gelijk vermogen de amplitude van hoge tonen lager dan van lage tonen. Hoge tonen hebben in muziek daardoor over het algemeen een kleinere amplitude. Daarom worden hoge tonen versterkt op een grammofoonplaat gezet zonder dat dit tot overmatige groefbeweging leidt. De voorversterker verzwakt de hoge tonen weer in dezelfde mate. Dit heeft tot gevolg dat met het afzwakken van de hoge tonen ook de ruis van het plaatmateriaal wordt onderdrukt. Deze techniek werd al op de oude 78-toerenplaten toegepast, maar er was geen standaard voor het filter. Verschillende maatschappijen gebruikten verschillende filterkarakteristieken. Met het ontwerp van de vinylplaat is ook het filter gestandaardiseerd. De specificaties van het filter werden oorspronkelijk ontworpen door de RIAA, en het filter wordt vaak aangeduid met de naam RIAA-filter.

Slijtage en geluidsvervorming

Hoewel onder optimale omstandigheden een zeer goede geluidsweergave mogelijk is, is de aanvankelijk van was, later van schellak en weer later van vinyl gemaakte plaat als opslagmedium erg kwetsbaar en zeer gevoelig voor krassen en stof, die leiden tot tikken en ruis bij het afspelen. Het afspelen zelf werkt door een mechanisch contact van de naald met de plaat, en dit zorgt voor slijtage die de geluidskwaliteit doet afnemen; vooral wanneer naalden van slechte kwaliteit worden gebruikt. Men spreekt bij een veel gespeelde grammofoonplaat van grijsgedraaid, omdat een versleten plaat daadwerkelijk een grijzige indruk kan maken. Ook de voor het afspelen gebruikte draaitafel, het pick-upelement en de naald hebben grote invloed op de kwaliteit van het geluidssignaal. De motor kan aanleiding geven tot wow en flutter. Ook het op de plaat zetten van de naald kan deze beschadigen. De oude schellakgrammofoonplaten waren bovendien erg breekbaar.